کارآفرینی در نظام ارزشی اسلام
*کارآفرینی در منظر وحیانی*

قرآن کریم که قانون اساسی و اساس قانونی ما مسلمانان است. در حقیقت، کتاب زندگی، کارآموزی و حیات طیبه است و پیامبر رحمت، حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) نیز کار و کارآفرینی را مورد تأکید قرار می‌داد و خود به آن عمل کرد. آن چه، از آیات قرآن کریم بهره برداری می شود این است که دست یابی به زندگی شایسته و سالم، در گرو بهره گیری از معارف آسمانی، تفکر، تعقل و فعالیت مثبت، دوراندیشانه و مفید است. خطوط کلی و شاهراه های وصول به زندگی مطلوب، شکوفا کردن بخشی از استعدادهای درونی و جامه ی عمل پوشاندن به آنهاست؛ زیرا این حیات دنیوی و مادی، ظرفیت شکوفایی تام یا حتی بخش اعظم استعدادهای آدمی را ندارد. در نظام ارزشی و در جای جای کلام معصومین و به ویژه در نگاه پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) در امتداد آیات قرآن و خاستگاه وحی، امور اقتصادی و مقوله ی کارآفرینی، بخش مهمی از زندگی آدمی را به خود اختصاص داده است. قرآن کریم با تأکید بر عناوین و مواضع مختلف، اهمیت اقتصاد و کارو کارآفرینی را مورد تأکید قرارداده است که موارد ذیل برخی از آنهاست.
1. تجلی توحید در اقتصاد و کارآفرینی
از دیدگاه قرآن کریم، تمام هستی و به ویژه انسان، منابع و ابزارهای تولید و تمامی فعالیت‌های تولیدی انسان، مخلوق خدا و نشان خداوندی‌اند و قرآن، همه ی آنها را آثار رحمت و فضل خدا می داند1 و کارآفرینان نیز تجلی‌گاه این ویژگی خدایند و هر روز، او دست اندرکار و نوآفرین است.
2. توجه به معاد، اقتصاد و کارآفرینی
قرآن کریم در جاهای مختلف تأکید می ورزد که تمامی اعمال آدمی در روز واپسین (قیامت)، ارزیابی و محاسبه می شود، و حتی می فرماید:« بر زبان‌های آنها قفل خاموشی می‌زنیم و دست ها و پاهای آنها با ما سخن می‌گویند. » و این مقوله، عنایت ویژه ای به عمل و هم چنین رفتارهای اقتصادی دارد. قرآن کریم در این زمینه، اموری مانند تولید، توزیع، مصرف، انگیزه ی کار، تلاش و فعالیت و در کنارآن، صله ی رحم، احسان، انفاق، بخشش و بذل را مورد تأکید قرار می دهد. 2
3. عدالت و دادگری در اقتصاد متعادل و کارآفرینی
اصل عدل و دادگری، همراه با توحید و معاد، از معارف مهم قرآن کریم است. 3
وقتی از حضرت علی (علیه السلام) سوؤال کردند که عاقل را برای ما وصف کن، فرمود: عاقل کسی است که هر چیز را در جای خود قرار دهد 4
از این منظر، کارآفرین نیز دقت و خلاقیت لازم را در جهت انجام درست کار و کار درست، در زمان مطلوب و جایگاه مناسب کار، از خود بروز می دهد.
. 4 نقش رهبری و مدیریت در اقتصاد کارآفرینانه
اصل مدیریت با مسأله ی حکومت و رهبری در جامعه ارتباط دارد. در راستای اصل توحید که حق کامیت را از آن خدا می داند، افرادی هم که از جانب او – اداره و مدیریت جامعه را بر عهده می‌گیرند – مسؤولیت دارند تا در امور اجتماعی، سیاست‌گذاری و تنظیم امور اقتصادی و حرفه‌ای در سطح کلان، متناسب با شرایط و مقتضیات زمان و مکان، تدبیر کنند و کارآفرینان را مجال بروز استعداد دهند و محوریت عدالت را بر اسا سه مقوله ی آبادانی، کشف استعداد (کارآفرینان)، انجام کارهای نیک و پاینده قرار دهند و این مهم، میسر نمی شود؛ مگر با شناخت و داشتن برنامه که خداوند کریم ارسال پیامبران از کارگاه آفرینش را مثال و شاهد می‌آورد؛ مانند ابراهیم، لوط، اسحاق و یعقوب… 5
5. ثروت قرآنی و قدرت کارآفرینی
در آیات متعدد، به طور آشکار یا در ضمن ضرب المثل ها و قصه‌ها و با نگاه‌های متفاوت، به ثروت توجه شده و بیان شده است که حب مال و ثروت، امری فطری است 6 و این که انسان موجودی است کارآفرین که این ویژگی، زمینه های کسب ثروت را در او ایجاد کرده است. 7 جمع آوری ثروت، به شرط ادای واجبات و دوری از قاعده ی نکوهیده ی کنز، مورد نکوهش نمی باشد؛ از این رو، قرآن، کارآفرینان متعددی، مانند حضرت سلیمان، داود و ذوالقرنین را مثال می زند که با تبحر زیاد، ثروت فراوان اندوختند؛ اما علاقه به مال را در خود تعدیل و جامعه را به فعالیت ترغیب کردند و آدمیان را از بطالت و بیکاری رها ساختند 8 و در مقابل، سودجویان و ثروت اندوزان نابالغ را مثال می‌زند: مانند قارون، فرعون، ولیدبن مغیره و ابی لهب که مترفان و مستکبرانی کنزگرا بودند و عشق بیش از حد به انباشت و ثروت اندوزی، موجب سقوط آنها شده است. 9
6. سرزنش مرفهین شبه کارآفرین
در آیات متعددی نیز مرفهین شبه کارآفرین غافل مذمت شده اند و رابطه ی مثبتی بین کار و ثروت و سرکشی، در صورت عدم ظرفیت، مطرح شده است. چنین کسانی، در مقابل حقیقت و منافع مردم آینده نیز می‌ایستند و پیامبران را که کارآفرینان اندیشه ورز کارگاه الهی هستند، به مشقت می‌اندازند و در برابر نوح، ابراهیم، موسی، طالوت و حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) می ایستند؛ تا حدی که حضرت نوح از ثوم خود در پیروی از ثروتمندانی که اموال و دارایی خود را نه از طریق کارآفرینی، بلکه با حیله و نیرنگ حاصل نمودندو باعث گمراهی خویش شده اند، نفرین می نماید. 10
7. حیات طیبه و کارآفرینی
قرآن کریم، منشأ حرکت به سوی حیات طیبه را عمل نیک، فعالیت مفید، مثبت و سازنده در همه ی زمینه‌های علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بر می‌شمرد. از اختراعات بزرگ تا کوچک‌ترین کارها، مانند کنار زدن یک سنگ کوچک از وسط جاده، همه در این مفهوم گسترده جمع می‌باشند. 11 و تمامی این موارد، در سخنی از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بیان شده‌اند؛ زیرا آدمی مساوی تلاش است و کار و تلاش، جوهره ی وجودی اوست. از این رو می فرماید: « خداوند، تلاش و کار و کوشش را بر شما مقرر داشته است؛ پس بکوشید». 12
کارآفرینی در سیره ی پیامبر (صلی الله علیه و آله)
یکی از فصل های درخشان زندگی پیامبر معظم اسلام (صلی الله علیه و آله)، کار و کارآفرینی و تقدیر و ترویج کار و فعالیت است. در نگاه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) کار کردن، در ردیف جهاد در راه خدا آمده است. وی در این باره می فرماید: « هر کس از راه حلال، حلال برای استغنای خود و خانواده‌اش تلاش کند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد کرده است و هر کس با تلاش و آبرو، در پی حلال دنیا باشد، در مرتبه ی شهدا خواهد بود». 13
امام صادق (علیه السلام)، درباره ی پیامبر می فرماید:« پیامبر، همیشه هسته های خرما را در زمین می‌نشاند و علاقه ی زیادی به کشاورزی داشت». هم چنین ابن اثیر می نویسد: « در فدک 11 درخت خرما بود که پیامبر (صلی الله علیه و آله)، آنها را کاشته بود که از میوه ی آنها، حجاج استفاده می کردند. عده ای نیز از آنها بهره ی اقتصادی می بردند. »
از احادیث مرتبط با مقولات یاد شده، به خوبی روشن می‌شود که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)، با این که امور اجتماعی و وظایف سنگین رسالت و تبلیغ را بر عهده دشت، هم شخصاً کار می کرد و هم کار و تلاش و خلق فرصت‌ها را ترویج می کرد. او، مروج کار و کارآفرینی بود و همواره و در تمامی زوایای حیات خویش، در هیأت یک کارآفرین اندیشه ورز، ظاهر می شد؛ او، مبدا کار و کارآفرینی را خدا می‌دانست و می فرمود: « وقتی خداوند، دری از کسب و کار و روزی را به روی شما گشود، آن را حفظ کنید» و همواره تأکید می‌کرد که « کسی که از دسترنج خود درآمد داشته باشد و کسب و کار و اشتغال داشته باشد، دوست خداوند است. » وی در فرازی دیگر، بسیار هنرمندانه، دست ها را یه نوع« دست بگیریا سایله»، « دست بده و کارساز» و « دست مَده یا ممسکه» تقسیم کرد و کارآفرینی را در گروه دست بده و کارساز می‌داند. از نظر پیامبر (صلی الله علیه و آله)، از میان این سه نوع دست، بهترین دست، دست کارساز و بخشنده است.
در جایی دیگر پیامبر (صلی الله علیه و آله) به گونه‌ای دیگر، دست ها را در سه دسته ی « دست فرازین یا دست خدا»، « دست میانی یا دست بنده ی بخشنده» و‌« دست فرودین یا دست سایل» تقسیم می‌فرماید. از میان اینها، دست کریمانه ی خداوند و دست بنده ای که دایماً در حال بذل و احسان است، زیور خلقتند؛ اما دست سایل، نکوهش گردیده است. 14
رهنمودهای ده گانه کارآفرینی با الهام از سیره پیامبر (صلی الله علیه وآله)
در ترویج کار و کارآفرینی، اندیشه ی خیرخواهانه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مورد تصدیق مورخان و صاحب نظران بوده و هست و آن چه از سخنان ایشان استفاده می شود، این است که در شکوفا کردن استعدادهای نهانی و جامه ی عمل پوشاندن به آرمان ها و تبدیل مرحله ی فکر و اندیشه به عمل و محصول، ده گام اساسی زیر را باید طی نمود.
1. ضرورت آموختن یک کار و پیشه
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) منادی آموختن مهارت‌های مختلف است؛ لذا می‌فرماید: « خداوند بنده‌ای را دوست دارد و آنان، کار و پیشه ای را بیاموزد تا به وسیله آن، از مردم، بی نیاز گشته، از کابوس هراس انگیز فقر، رهایی یابد».
2. زمان شناسی
زمان شناسی در کار، بسیار مهم است و چه بسا کارهایی که به خاطر انتخاب زمان نامناسب، با شکست مواجه شده‌اند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید: « کسب و کار، در گرو زمان و فصل مناسب خویش است. » 15
3. سنتی گریزی
مردم سست، جامعه ی کسل را رقم می زنند و جامعه ی کسل، آینده ی خمود و کم تحرک را به ارمغان می‌آورد؛ لذا پیامبر رحمت (صلی الله علیه و آله)، از کسالت و سستی، به خدا پناه می برد و می فرماید :« خدایا! به تو پناه می برم و از کسالت و سستی و به تو پناه می برم از فقر و کفر» و باز می فرماید :« خداوند، انسان بیکار و بی تحرک در کارهای دنیا و آخرت را دشمن می دارد».
4. تداوم و استواری
یکی از ویژگیهای فاخر کارآفرینان، استواری، استحکام، تداوم و شکست ناپذیری است؛ لذا پیامبر اکرم ( صلی الله علیه وآله)، ضمن تشویق به انتخاب یک کار دقیق، می فرماید:« هر کسی از شما که کاری را انجام می دهد، باید آن را با استواری، استحکام و مداومت به سرانجام برساند»17 و نیز می‌فرماید: « با فضیلت ترین کارها، بادوام ترین آنهاست؛ ولو اندک باشد». 18
5. سودرسانی
از ویژگی های کارآفرینان، خلق فرصت ها، استقبال از خطرها، خرج سرمایه ی فکری و مادی، عبور از ناشناخته ‌ها و خلق « همه چیز» از «هیچ» و سپس ترک آن برای دیگران و ایجاد فرصتی دیگر است و این خلق واگذاری، در چرخه ی تداوم قرار می‌گیرد و نتیجه ی آن، سودرسانی به دیگران است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در این باره می فرماید : « بهترین مردم، کسی است که برای مردم، سودمند تر باشد» 19
6. کسب دانش و مهارت لازم
حالت جست و جوگری و کسب اطلاعات، ، از ویژگی‌های کارآفرینان است که کارهای خود را بر اساس اطلاعات متقن و با تدبیر انجام می دهند. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله)، در این باره می‌فرماید: « ای پسر میعود! هرگاه تصمیم به کری گرفتی، آن را از روی علم و عقل انجام بده و از این که بدون اندیشه و علم، اقدام به کاری کنی، پرهیز کن».
7. رابطه دوستانه و صحیح
از ویژگی‌های کارآفرینان، رابطه ی آنان با اطرافیان خود در محیط کار است که اغلب، دوستانه، غیررسمی و سودرسان است. پیامبر (صلی الله علیه و آله) درباره فعالیت های مختلف می‌فرماید: « در اسلام، نه تحمل زیان جایز است و نه ضرر رساندن به دیگران و فریب آنها. روابر، باید شفاف، دوستانه و صادقانه باشد».
8. صداقت حرفه‌ای
ویژگی دیگر کارآفرینان، صداقت حرفه‌ای و عدم طمع ورزی است. این مسأله، هم در اعتماد به کارآفرین و هم در تداوم همکاری با او، مؤثر است. پیامبر (صلی الله علیه و آله) در این باره می فرماید: « هر گاه فردی برای یک کار مشخص، فرد دیگری را به فعالیت فرا خواند، باید حقوق او را به طور کامل بپردازد» و نیز می فرماید: « هر کس فردی را به فعالیت فرا می خواند، پیش از کار، او را از اجرتش آگاه سازد. »
9. پشت کار و خلاقیت
کارآفرین، علاوه بر تصمیم گیری صحیح، مناسب و دقیق، فردی است که دارای ایده و فکر جدید باشد و در حوزه ای وسیع، از خلاقیت و پشت کار برخوردار باشد. زمانی که یک کارآفرین، احساس ذوق و هیجان می کند، به یک فکر و ایده ی جدید می‌رسد و آن گاه، پشت کار لازم را از خود نشان می‌دهد، کارآفرین، همواره در تکاپو و خلاق است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) جدیت و پشت کار را ستایش می کند و می فرماید: « هر کس به دنبال کاری رود و در آن، پشت کار به خرج دهد، یقیناً به نتیجه می رسد».
10. احتکارگریزی و مولد بودن
کارآفرین نو آور، همیشه در ال خلق و ایجاد است و به کم قناعت نکرده، زیاد را هم انباشته نمی کند و در عین حال، فردی احتکارگریز و در حال حرکت است و همواره احساس نیاز به توفیق بیشتر، او را از تکیه به وضع موجود، رها می‌سازد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، ضمن ستایش بی نیازی و غذا می‌فرماید:« دارا بودن و بی‌نیازی، بهترین یاور انسان در حفظ تقواست» و تأکید می فرماید که « از احتکار بپرهیزید».

پی نوشت

1. اعراف، آیه 57، اسراء، آیه 12، ملک، آیه 15.
2. مطففین، آیات 1-5، فاطر، آیه 9.
3. آل عمران، آیه 18؛ نساء، آیه 135 ؛ مائده، آیه 8؛ نمل، آیه 90؛ نساء، آیه 58؛ آل عمران، آیه 21.
4. نهج البلاغه، قصار. ش 235.
5. شوری، آیه 15؛ حشر، آیه 7\ انبیا، آیه 72؛ مریم، آیه 54-55؛ توبه، آیه 103.
6. آل عمران، آیه 14.
7. ملک، آیه15.
8. سبأ، آیه 12-13؛ کهف، آیه 95 و98 ؛ سباء، آیه 10-11.
9. قصص، آیه 79؛ یونس، آیه 88؛ قلم، آیه 12-15؛ مدثر آیه 12؛ مسد، آیه 1-2.
10. انفال، آیه 47؛ شوری، آیه 27؛ سباء، آیه 34-35 ؛ نوح، آیه 21-27؛ یونس، آیه 81.
11. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 11، ص 389.
12. رسول اکرم، نهج الفصاحه.
13. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 100، ص 10.
14. همان، ص 106.
15. بحارالانوار، ج 77، ص 165.
16. نهج الفصاحه، ج 221.
17. همان.
18. همان، ح 344.
19. همان، ح 317.